چه شد که اندیشه‌های بنیادگرایانه پس از خوارج و ابن تیمیه دوباره در قرن هجدهم در جوامع اسلامی ظهور کرد؟ چه شد که به جای ظهور و شکل‌گیری دولت‌های مدرن کشورهای اسلامی در هزار توی افراط‌گری فرو رفتند. اریش فروم در کتاب خود «فراز از آزادی» فاشیسم را نوعی تسکین و التیام برای افرادی می‌داند که ناخواسته و یا ندانسته نمی‌توانستند خود را با اندیشه‌های مدرن مانند اومانیسم، فردگرایی، لیبرالیسم و سوسیالیسم وفق دهند. با این دیدگاه می‌توان ظهور اندیشه‌های افراطی در جوامع اسلامی را نیز یک واکنش به ظهور مدرنیسم دانست.کتاب جنبش‌ها و گرایش‌های بنیادگرا و نوگرا در خاورمیانه و پاکستان از احمد موثقی استاد تمام علوم سیاسی دانشگاه تهران در پی پاسخ به این سوالات است.
اما در واقعیت اندیشه‌های افراطی تاریخی گسترده در اسلام دارند. خوارج که موج اول بنیادگرایی را به راه انداختند توسط حضرت علی (ع) سرکوب شدند. آن حضرت جنگ با خوارج را خارج کردن چشم فتنه از اسلام خواند. ابن تیمیه موج بعدی بنیادگرایی اسلامی را رهبری کرد. با این حال افکار او و خودش در بغداد و دمشق چندان طرفداری نیافت. موج سوم را محمد بن عبدالوهاب در در صحرای عربستان پایه ریزی کرد. اما برخلاف اسلاف خود عبدالوهاب توانست همراهی قبایل بدوی شبه جزیره را جلب کند. شاید مهمترین تفاوت عبدالوهاب و ابن تیمیه در این بود که ابن تیمیه در مناطقی عقاید خود را تبلیغ کرد که خاستگاه اندیشه اسلامی به حساب می‌آمدند، اما عبدالوهاب صحرای عربستان را برگزید.
معرفی کتاب جنبش‌ها و گرایش‌های بنیادگرا و نوگرا در خاورمیانه و پاکستان
به باور احمد موثقی نویسنده کتاب « جنبش‌ها و گرایش‌های بنیادگرا و نوگرا در خاورمیانه و پاکستان» داستان موج چهارم بنیادگرایی در نیمه دوم قرن نوزدهم و قرن بیستم متفاوت از آنچه بود که تاکنون برشمردیم. موثقی استاد تمام علوم سیاسی دانشگاه تهران است و تاکنون بیش از ۲۰ کتاب و مقاله در مورد بنیادگرایی در خاورمیانه و جهان عرب به چاپ رسانده. او همچنین مترجم آثار اندیشمندان بزرگ عرب مانند م.لوای صفی و هشام شرابی است.
احمد موثقی در این کتاب نخست از منظر جامعه‌شناسی تاریخی سعی می‌کند به این سوال پاسخ دهد که چرا موج بنیادگرایی قرن بیستم مانند موج‌های قبلی پس از یک فراز به ضعف و سقوط نینجامیده و مانند یک بیماری مزمن که گهگاه بیمار خود را ناتوان می‌کند به حیات خود ادامه داده است.
کتاب پس از این مقدمه به این می‌پردازد که چرا نوگرایان دینی در رسالت خود ناموفق بودند و عرصه را به بنیادگرایان واگذار کردند. در فصل سوم نویسنده به سراغ مهمترین جنبش اسلامی در قرن بیستم یعنی اخوان المسلمین می‌رود. در شش فصل بعد کتاب، موثقی تمامی جنبش‌های دینی معاصر در اقصی نقاط جهان اسلام را مورد بررسی قرار می‌دهد. در نهایت نویسنده تلاش می‌کند در نتیجه‌گیری خود به این سوال پاسخ دهد که چه آینده‌ای در انتظار جنبش‌های بنیادگرایانه اسلامی است.
کتاب «جنبش‌ها و گرایش‌های بنیادگرا و نوگرا در خاورمیانه و پاکستان» در سال ۱۳۹۸ توسط نشر روزنه منتشر و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
